Daniela Pacheco

2019 watapi octubre killapin huk brote social nisqa Chile llaqtata chhaphchirqan, chaymi huknin aswan importante episodio de acción colectiva kay qhepa chunka watakunapi, hinallataqmi histórico nisqa, chay nivel de conflicto nisqa rikusqa kasqanrayku. Chilemanta milagro nisqa urmaykuspan rikurqayku p’akisqa sociedadta, Alberto Mayol nisqanman hina, chaypin yaqa phisqa killa protestakuna karqan, askha ruwaykunataqmi rikukurqan, qallarirqan metroman askha runakuna ayqekusqankumanta, ñawpaq kaq taktika hina mana maqanakuywan hark’akuymanta. Chiqaptaqa, kaymi qallarirqa kay unquy qallarisqanmanta, chaymi karqa secundaria yachaqkuna tarifakuna yapakusqanmanta, chaytam willakurqa 4 octubre killapi 2019 watapi Ministerio de Transporte. Iskaynin ayqikuykuna, movilización públicakuna, cacerolazokuna hinallataq formas alternativakuna protesta creativa hinapas Chile suyupi ruwakurqa suficiente nispa ninapaq! abuso neoliberal nisqaman, chaymi suyupi desigualdad social nisqa aswan ukhunchasqa.
Dignidad kawsay mañakuykunapiqa karqantaqmi feminista movimiento nisqapa hatarichisqankunapas, chaymi huk wata ñawpaqtaraq Feminista nisqa mayo killapi 2018. Chay momento histórico nisqapi warmikunapaq, disidentekunapaqpas, huk qutu yachaywasi yachakuqkunapaq hinallataq hatun yachaywasikuna yachay wasikunata hap’ikapurqanku, suyupi reqsisqa hatun yachaywasikunapi, hatun yachaywasikunapipas, acoso nisqakunata, abuso sexual nisqakunatapas mana chaskispa. Hinallataqmi maskarqaku educación de calidad, mana sexista hinaspa mana violencia patriarcalniyuq, chaymi sinchita qallarirqa octubre killapi 2019 watapi, ichaqa nivel aswan generalizado nisqapi sociedadpi, manataqmi
sector educativollapichu.
Kay contextopiqa, huk importante ruwaymi lloqsimurqan, chaytan enmarcakunman campaña mana maqanakuyniyoq hina, 2019 watapi qallarisqan qhepaman, huk violador ñanniykipi, LasTesis colectivo nisqawan, ancha atiyniyoq formaman tukupurqan violencia sexual nisqamanta denuncianankupaq warmikunaq, disidentekunaq ima, paykunan chayta involucrarqanku arteta, teoría feminista nisqakunatapas callekunaman apaspa. Chayna kasqanraykum waranqantin warmikuna kay ruwayta apropiarqaku, chaynapi chay silencio histórico nisqa pakinankupaq hinaspa kay importante eventopi kunkankuta hoqarinankupaq.
Chaytapunim permite potencial transformador de actos artísticos y no violentos: movimientopa mañakuyninta legitimar hinaspa acción colectivaman hapipakuyta kallpanchanapaq, imapas tikranapaq. Chaypi yuyaykuspapas, hinallataq artista hinapas, kay ruwaykuna manan maskhankuchu legitimidadta, maskhanku runakunata mana allintachu sientechiyta. Chayna kaptinpas, ancha allinmi kay ruwaykunapa atiyninta reclamanapaq, chaypim arteqa mana maqanakuywan harkakuy hina kasqanmanta, chaynallataqmi resaltanapaq, chaymi pasakurqa huk contexto autoritario hinaspa violento nisqapi, imaynam chay brote nisqapas, chaypim milicos hinaspa pacos —militarkuna hinaspa policiakuna—
wañuchichkarqaku. LasTesis nisqaqa huk huñusqa huñum, Dafne Valdés, Paula Cometa, Sibila Sotomayor
hinaspa Lea Cáceres nisqakunamanta, imaymana sucursalkunamanta profesionalkuna, paykunam munanku feminista teoría nisqa callekunaman apamuyta artes escénicas y musicales nisqawan. Hinaspapas paykunaqa definitivamenten chayta ruwarqanku. Chile mamallaktapi chikan chikan llaktakunapi rurashkata yapashpa runakunata aysayta ushayka, 18 puncha, noviembre killa, 2019 watapi, Carabineros Comisaría ñawpakpi, chaymanta, Plaza Sotomayor llaktapi, ñawpak kutin rikuchirkakuna. .
Chay ruwaypas usqhayllan pachantinpi viral nisqaman tukupurqan, kayqa manan rikuchirqanchu sinchi realidad violencia nisqallatachu, chaymi afectawanchis (ñuqanchista) warmi kasqanchisrayku, aswanpas chay cheqaq kaqpa ñawpaqenpi ch’in kaymi tukusqaña karqan. Kunan investigador hina kay temamanta, tuparqani testimoniokunata Nathalie hina, 44 watayuq, paymi participarqa huknin LasTesis ruwaykunapi hawapi Estadio Nacional Santiago de Chile llaqtapi, hinaspa paypaq chay rato karqa huk “bandera chay llapa warmikunaq hap’isqa karqan». Payqa anchatam kuyarqa kallpata hinaspa chay ruwayqa
warmikunapa participacionnin aswan comun kananpaq qusqa, ahinataq, ejemplopaq, 8M
puriypi, kunanqa sapa wata obligatorio yuyariymi paykunapaq.
Chay ruwaymantan, América Latinapi ñak’arichiq violencia patriarcal, femicida nisqa, mosoqmanta politizasqa, chaymi cuerpota apropiakun territorio de guerra hina —Rita Segatomanta rimaspa. Chile neoliberal nisqapi, estructura histórica represiva nisqawan, cuerpota calleman churayqa, feminista, académica Judith Butlerpa nisqanman hina, kikinpiqa huk acto de resistencia nisqañam karqa. Ichaqa, manan chayllachu, mana maqanakuywan ruwaymi karqan. Butlerpas, Gene Sharppas, huk qillqaqkunapas, mana maqanakuyniyuq ruwaykunapa atiyninmantam yachanku, mana maqanakuyman puririspa, atiypa
estructurankunata atipanankupaq. LasTesis, llapan chaypi kaqkunapas, Sebastián Piñeraq gobiernonta impugnarqaku, policiakunapa hinaspa militarkunapa ñawpaqenpi sayarqaku, literalmente, manchakuyta rupaspanku mana imatapas ruwarqakuchu aswanqa takispanku tususpanku.
Sichus sayasunman chay ruwaypa videonta t’aqwinapaq chayqa, entiendesunmanmi arteq atiyninta huk zanja hina, chaywanmi tapukusunman chay sistemaq churasqan lógica nisqamanta, manan t’aqasunmanchu discurso nisqataqa materialidadninmanta.
Ejemplo Paq, cuerpo movimientokuna, señalización hinallataq ñawi watay, representan llakikuyta hinallataq responsabilidad estatalta warmikunaq represión histórica nisqapi, ichaqa hinallataqmi contexto de brote social 2019 watapi, kayqa riman chay mutilaciones de ojos nisqamanta, chaykunatan policía nisqakuna utilizarqanku huk forma de de sistematico nisqa hina represión nisqa presidente. Mana maqanakuymanta yachaykunapiqa ninku awqakunata phiñachispa impugnasqa kasqankuta, mana hark’ayta atinankupaq —chaytaq huk chiqanpi karqan.
Ñawpaqtaqa, policía nisqakuna hawapi plaza pública nisqakunata hap’iyqa, imaynan Valparaíso llaqtapi hinallataq Santiago de Chile llaqtapipas karqan hina, askha significado simbólico nisqayoqmi. Iskay kaqpiqa, carabineros takiyta llamk’achiyta, kay institucional símbolos nisqakunata wakmanta politizanapaq, wakmanta apropianapaq ima:
Hawkalla puñuy, mana huchayoq sipas
Bandidomanta mana llakikuspa
Chayqa misk’i asirikuq musquyniykipaq
Vela tu carabinero munakuq
Kunanqa, mana afirmayta atiymanchu policía chaymanta/utaq militarkuna huk específico
LasTesis ruwayta reprimisqankuta imaraykuchus contexto tukuyninpi represivo karqa —
mana chay chiqan willayta tarinichu. Ichaqa, kikiypa qhawarisqayman hina, yuyaykusqayman hina, niyta atiyman, chay ruwayqa chayarqanmi objetivonta, estratégicamente gobiernota molestananpaq, mana violenciata utilizaspa. Mana wakin campañakuna hinachu mana chiqanmanta tupanakunkuchu, LasTesis, chaymanta pikunachus ruwayta yaparqanku, chayta ruwarqanku violador qam kanki nispa qaparispa. Qam kanki, Estado; qanmi kanki, juez; Qam kanki, paco (policia). Chiqaptaqa, chay videopi uyarinki Sebastián Piñera, chay pacha Chile suyupa umalliqninpa directa responsabilidadninta.
Tukuchanapaq, kay ruwayqa tukuy imapi ch’aqwayniyuq karqa. Enteron pachapiña chay ruwayqa t’ikrakurqan chaypas, asipayasqataqmi karqan, reqsisqataqmi “manan chaykunaqa ñankunachu”. Hinaptinqa, tapukuni, ¿imataq chaykuna? Literalmente, pikunachus cuerpota churarqanku chaykunan karqanku precariokuna, sapa p’unchay violasqakuna, lloqsispa takinanku karqan, tusunanku karqan huk sociedad profundamente patriarcalpa atencionninta chaskinankupaq chaywanpas manan suficientechu karqan entiendenapaq demandakunata aswan básica respeto hina kawsay. Ichaqa mana allintachu sientechiwarqanku, hinallataqmi saqewarqanku willakuyta, kay ruwaykuna necesario kasqanmanta, ch’aqwayniyoq kasqanrayku, mosoq sientekuykunata hatarichinku, manataqmi maqanakuymanchu recurrinku mana chayta ruwaqkuna hinachu, hinallataq ruwanqakupas hinachu.
Daniela Pacheco
Científico político, maestría en Sociología Política Flacso Ecuadormanta hinallataq artista
musical. Payqa hunt’aq sonqowanmi creen arteqa kay pachata cambianman, cambianantaqmi.
Chay raykun investigan temakunata acción colectivawan artewan tupaqkunata, huk forma de
resistencia noviolenta hina

Traducido por USHIGUA CISNEROS ISHYAUNA NINA