Juan Pablo Vásquez Bustamante sutiyuq runa

Octubre killapi 2019 watapi, aswan hatun huñu protestakuna, movilización socialkuna ima suyupi rikusqa, Pinochet dictadura civil-militar nisqamanta pacha, Chile suyupi ruwakurqa. Chayqa karqan huk brote socialmi, chaymi huk revuelta popular nisqaman ñanta qorqan, askha semanakuna duraq, chaymi sinchita tapukurqan régimen político nisqamanta, modelo económico nisqamantawan. Kay hatun sasachakuywan tupaspa, yaqa huk killa callekunapi runakuna sinchita kasqankumanta, aswan askha imaymana sector políticokuna representación parlamentaria nisqawan rimanakurqanku plebiscito consultivo nisqa waqyanankupaq, proceso constituyente nisqamanta, mosoq Carta Magna nisqa wakichinapaq, chaymi Llaqta runakunaq yanapayninwanmi wiñarinman, llaqtaq purichisqan ruwaypa rurun, chaymi
dictaduramanta herencia chaskisqa hatun kamachikuypa rantinpi kanman. Huk ladumantaq,
kay acuerdo nisqatapas criticamente leerqanku institucionkunaq kutichiynin hina, movilizacionkunaq kallpanta thasnunanpaq, orden político nisqa sustentananpaq, chaywantaq gobiernota.
Kay qillqasqaqa iskay fundamental ruwaykunamantam rimachkan, puntataqa, secundariapi
yachakuqkunapa mana maqanakuywan boicote ruwasqankumanta, chaymi achka punchawkuna metropa tarifanmanta organizasqa hinaspa achka runakunapa evasión nisqamanta, Gobiernopa churasqan valornin yapakusqanmanta. Kayqa huk gatillo karqan, chaymi Chile suyupi ukhu tapukuykunata hatarichirqan, chaymi kallpacharqan runakunaq hatariyninta, llaqtaq hatariynintapas. Iskay kaqpiqa, 25 octubre killapi puririyqa, Chile suyupi aswan hatun puriy nispa sutichasqa, Santiago de Chile llaqtaq chawpinllapin huk millón más runakuna huñunakurqan, chaymi mana maqanakuywan kutichiy karqan toque de queda
nisqaman, estado de emergencia nisqa kamachikuyman hinallataq guerra nisqa willakuymanpas ñawpaq umalliq Sebastián Piñera.
Chay brote social nisqawan, revuelta popular nisqawanpas, huk tapukuy estructural nisqatam paqarichirqa, chaypim enteron sociedad nisqapas, qallariypiqa, huk conflicto sectorial nisqaman rikchakurqa, huk demanda económica específica nisqapi hapipakuspa. Bueno, huk semana masñan, pachak-pachak colegiopi estudiantekuna Santiago llaqtapi hukniray escuelakunamanta boicot ruwarqanku, metropi pasajeta askha runakunata paganankupaq ayqekuspanku, huñupi saltaspanku, chay estaciones subterráneas nisqakunaq torniqueronkunata, chaytaqa ruwarqanku gobiernoq yapakusqanman hina Sapa boletopa chaninmanta 30 pesos.
Kay contextowan tupaspa, kamachikuqkuna kallpachakurqanku llaqtaq qayllanpi pisiyachiyta, chaymantataq, qhepaman, ayqekuykuna wiñasqanrayku, ñawpaq umalliq Piñera policía nisqakunata churarqan yachakuqkunata sarunchanankupaq. Viernes 18 octubre killapin wakin metro estacionkunata muyurirqanku Fuerzas Especiales nisqamanta policiakuna sinchi armasqa, chaywanmi hark’arqanku mana maqanakuywan, pasajeta mana paganankupaq, chaytan ruwarqanku 14 watayoqmanta 18 watayoq wayna-sipaskuna.
Kay contextopi, gobierno kamachirqa wakin estacionkuna llikapi wichqanankupaq, llaqtapi chaqwata paqarichispa — achka runakunam huñunakurqaku estacionkunapa muyuriqninpi.
Shinallatak chapakkunaka ña harkashkami kay yachakukkunata, paykunaka saltashallashkami kay torniques llankaykunata kay estaciones llankaymanta, chaykunaka kunankamapas llankashkami. 18 octubre 2019 watapi tardetan policiakunaq balanqa escuelapi p’achayoq estudianteq chakinta tuparqan. Chay siq’iqa usqhayllan viral nisqaman tukupurqan. Llaqta runakuna kutichirqanku callekunaman lloqsispa. Gobierno kamachirqa lliw metro llika wichqanankupaq. Pisi horakunallapin wakin estacionkuna ukhupi nina rawray karqan.
Autoridades nisqakunan huchacharqanku protestantekunata, ichaqa kay texto lloqsimunankamaqa manan reqsisqachu kanku pikunachus huchayoq karqanku chayta.
Iskay kinsa horallapin tarifakuna yapakuyninta kutichipunankupaq, policía nisqakunaq sarunchayninta tukuchinankupaq mañakuyqa, callekunata, plazakunata hap’ikapuyman tukupurqan, hatun qhatukunata, farmaciakunatapas suwakurqanku. Metro pasaje evasión nisqa huk brote social nisqaman tukupurqan, chaymi Chile suyuntinpi mast’arikurqan.
Gobiernoqa kutichirqanmi toque de queda nisqa kamachikuyta, estado de emergencia nisqatapas, chaymi niyta munarqan militarkuna callekunata hap’ikapusqankuta. Huk mamallaqta llikawanmi chay pacha umalliq, Sebastián Piñera, awqanakuy suyuta willarqan. Iskay llavekunan articulasqa kashan kay evasiones nisqakunaq complejidadninpi. Hukninpiqa, mana maqanakuyniyuq ruwaykunam, aswan pragmático lógica nisqapi, chaymi mana inspirasqachu huk compromiso ético nisqawan mana violencia kananpaq, aswanqa
efectividad nisqapi, makipi kaq herramientakunapipas. Kay ruwayqa yachakuqkunapa ruwasqanmi karqa, ichaqa manam hatun yachakuqkunapa kuyuyninchu karqa enteron Chile suyupi 2006 utaq 2011 watapi, aswanqa ruwaykunam karqa Santiago llaqtapi wakin puntokunapi qawarisqa hinaspa huk pisilla yachakuqkunapa ruwasqan 14 watamanta 18 watakama, enfrentakuspa, a boicot nisqa mana maqanakuywan protesta nisqawan mana económica nisqawan yanapanakuywan, huk kallpasapa actor antagónico nisqawan, chaymi kallpanta churarqan estudiantekunaq contranpi, ahinataq Gobierno hinallataq policía nisqakuna contra.
Iskay kaq llaveqa karqan huñusqa atiymi, chay evasión nisqa qhepaman llaqtaq mañakuyninta mosoqmanta sut’inchanapaq, chaytan rikuchirqan kay rimaypi Mana kinsa chunka pesoschu, kinsa chunka watañan. Chayqa niyta munan, imaynapipas metro tarifa yapanapaq mañakuyqa dominopa punta kaq partenmi tukurqa, chaymi wakinkunata tanqarqa, chaymi permitirqa, 19 octubre killamantapacha utaq 18 punchaw tutapipas, huk conjunto de demandas populares qawachisqankuta callekunapi, chunka watakuna suyupi ukhu neoliberalismo nisqamanta kawsaypa mana allin kayninpa rurun.
19 octubre killamantapachan astawanraq ch’aqway yapakurqan. Chay suyupi imaymana suyukunapi askha llaqtakunan estado de emergencia nisqapi, toque de queda nisqapi ima kasharqanku. Sebastián Piñera kamachikuqpa “atiyniyuq awqawanmi maqanakuypi kachkanchik” nisqanqa, chaypi kaqkunam Chile llaqtawan maqanakuy declaracionta hina hapirqaku. Kayta qhawarispan llaqtamasikuna kutichirqanku askha p’unchaykuna callekunapi qhepakuspa. Mamallaktapi chikan chikan llaktakunapimi chapakkunawan chapakkunawan makanakushkakuna, shinallatak hatun hatuna wasikunata, hatun cadena de farmaciakunatapash shuwashkakuna. Kay marco ukupim, punchawkuna pasasqanman hina, achka kutita qayakuykuna hatarirqa 25 octubre killapaq, huk semana exacta chay sucesokunamanta, chaykunam chay brote socialta qallarichirqa, chaymi revuelta popularman tikrakurqa.
Chay 25 octubre killapin, imaymana cheqaskunapi, sinchi hatun puririykuna, huñunakuykunapas karqan. Santiago llaqtaq chawpinllapin, huk centro nervioso Plaza Dignidad sutichasqapi, huk millón más runakuna hamurqanku consignakunawan, demanda popularkunawan tupaq, chaykunaq elemento articuladorninqa karqan precariedad materialmi, chaymi karqan imaymana aspectokuna kawsayta comercialización nisqamanta, modelo neoliberal nisqapi. Chaynallataqmi, aswan ukhunchasqa, callekunapi karqa huk subjetividad, chaymi tapukurqa orden político histórico de poder autoritario, conservador hinaspa centralizador nisqamanta, chay régimen portalia nisqa sutiyuq, chaynallataq chay orden social
segregante nisqawan tupachisqa kasqanmanta, chaymi kachkan América Latinapi hina orden
colonial nisqamanta qatiqnin.
Chayqa karqan hatun huñunakuy runakunan, Chile suyupi kashaq imaymana identidadkunata,
subjetividades nisqakunata ima expresarqanku, mana ima clase dirección nisqatapas, liderazgo nisqatapas rikuchirqankuchu, inorgánicamentetaqmi rikuchikurqan, callekunata hap’iypipas expresarqanku mana umalliq nitaq rutayoq purinapaq. Chay tardenmi, kay imaymana rimaykunata hukllachaq elementoqa karqan Chile suyupi orden político y social nisqamanta tapukuypa fondon, aswan chaylla qhawariypiqa, Sebastián Piñera gobiernoq políticas represivas nisqakunaman hatun kutichiymi karqan, chaytan expresasqa hatun banderapi leeq chay frase Manam awqanakuypichu kachkaniku.
Kay conjunto de marchas nisqakunan elemento de fuerza nisqaman tukupurqan, legitimacionpaqpas, chay proceso experimentado suyupi. Manaña estructuralmente cambiarqanchu chaypas, gobiernotan obligarqan estado de emergencia nisqamanta, toque de queda nisqamanta qhepaman kutirinanpaq, hinaspan tanqarqan política de comunicación errática nisqaman.
Kay tukuy proceso de brote social nisqamanta, revuelta popular nisqamanta ima, mana maqanakuyniyuq ruwaykunata riqsichin, chaynallataqmi legitimización de respuestas violentas nisqa, grupos específicos nisqakuna represión nisqaman. Ichaqa kay iskay hatun ruwaykunan cheqaq palancas nisqakunata ruwarqanku, chaykunan chay procesota tanqarqanku, hinaspan contenido, masividad, adhesión social nisqakunata hinallataq componente emocional y cultural nisqatapas qorqanku Chile suyupi revuelta popular nisqa wiñananpaq. Kallpata, legitimidadta ima quykurqa, chaymi achka killakuna allinta
takyananpaq saqirqa, Chilepa orden político y social nisqamanta tapukuspan, chaynallataqmi
transformaciones estructurales nisqakunata mañakurqa.

Juan Pablo Vásquez Bustamante sutiyuq runa
Chilemanta. San Francisco de Mostazal llaqtamanta, kunantaq Santiago de Chile llaqtapi
tiyan. Historiamanta yachachiq, maestría Estudios Internacionales nisqapi, doctor Estudios
Americanos nisqapi, Estudios Internacionales nisqapi especialidadniyuq.

Traducido por USHIGUA CISNEROS ISHYAUNA NINA