Boliviamanta harawiq Virginia Ayllón wakin elementokunamanta riman, chaykunam, tukuy historiapi, sasacharqa feminismomanta yuyaykunata, iñiykunata hukllanachiyta utaq aswanpas Boliviapi warmikunapa derechunkunapaq huk agenda común nisqapaq huk acuerdota hatarichiyta. Ñawpaq kaq hark’ayqa 1920, 1930 watakunapin karqan sociedad colonizada nisqapi racial maquillaje nisqa, chaymi rikuchikurqan alto-media clase nisqa warmikunaq interesninku mana tupasqanpi, chay llank’aymanta, indígena nisqa organizacionkunamanta warmikunawan. Iskay kaq momento histórico nisqa karqan qanchis chunka, pusaq chunka watakunapi, chaypin Bolivia suyupi hatun mast’arikurqan feminista
yuyaykuna globalización nisqawan democracia nisqawan, chaykunan, Ayllón nisqanman hina, ONG nisqakunawan agendas de género nisqakuna hunt’akusqanwan riqsichisqa karqan , huk situación nisqa iskay kaq rupturata paqarichirqa feministas autónomas declaradas nisqawan, agendas de desarrollo nisqaman churasqakunawan. Ñawpaq kaqmi ninku, kay qhipa kaqkunaqa warmikunata huk laya inclusión nisqatam qatipanku, manataqmi bases sociales nisqakunata, estatales nisqakunatapas tikrankuchu, chaymi paykunata waqaychanku rolkunapi hinaspa cargokunapi, chaykunam sujetanku hinaspa inhibinku crecimiento personalninkuta hinaspa condenan violencia sistemática nisqawan ñakarinankupaq.
Ichaqa, sichus empíricamente qhawayta munanchis kay mana tupachiy warmikunaq rganizacionninkunaq, rikusunmanmi protestakunaq ruwayninta kay chunka watakunapi, Fundación Unir Boliviaq ruwasqan datoswan 2010 watamanta 2020 watakama, chaypaqmi akllanchis llapa organizacionkuna tupaqninta » warmikunaman” hinaspa tarinchik 1,2% universomantalla representasqankuta. Kaykunaqa, warmikunapa contranpi violencia contra campañakuna ruwanapaq, warmi organizacion socialkuna, warmi-qhari puñuypi llamkaqkuna, vulnerables hinaspa mana allin representasqa warmikuna, chaynallataq GLBTI colectivo nisqapas, grupos formales y informales nisqakunam. Chaymantapas, paykunaqa hukllawakunku, mañakuyninkutaqa aswantaqa Poder Ejecutivo nisqaman hinaspa Ministerio Público nisqamanmi diriginku, chay organismokuna encargados ejecutar políticas públicas nisqaman, hinallataq kamachiyman hina, justicia nisqamanpas hunt’akunanpaq. Bolivia suyupi warmikunaq organizacionninkunan aswantaqa thak ruwaykunata ruwanku, pisi maqanakuyman chayaspa, chaymi Fundación Unir nisqanman hinaqa, estado de emergencia nisqa willakuywan movilización permanente nisqawan, willakuywan utaq amenazawan ima, medidas de presión nisqa qallarichiywan, actitudes desafiantes nisqakunata rikuchinankukama huñunakuykunawan, vigiliakunawan, huñunakuykunawan ima. Aswan kuti kuti ruwaykunaqa puriykunam, wakin kutipiqa callekunata, avenidakunatapas wichqasqankukamam.
Anarco-activista Maria Galindo, Colectivo Mujeres Creando nisqakunallam Estadopa kallpanwan ñakarirqaku, espacio público nisqapi ruwasqankuta ruwasqankumanta. Ichaqa, manan llapan organizacionkunachu kaqlla kanku hinallataqmi chay medidas de presión nisqakunaq radical kayninqa warmikunaq situacionninwan, Estadoman mañakuyninkuwan ima tupachisqa kashan. Ejemplopaq, libre kayninkumanta qechusqa warmikunaqa aswan hatun expresionkunamanmi chayanku radicalismo nisqaman: yarqaymanta huelgawan, simi siraywan, rehenkunawan, ch’aqwaykunawan, carcelkunawan ima. Wak huñukunapas, sindicatos de mujeres campesinas nisqakuna utaq campo político nisqawan tupachisqa perspectiva de género nisqa waqaychaqkunapas aswan radicalidadwanmi qawachinku.
Kunanqa, hayk’a kutitachus protestakunapi huñunakusqankuta t’aqwirisun chayqa, nisunmanmi, kay chunka watakunapin chay alianzaqa pisi kallpayasqa, chaymi yaqa manaña kanchu. Yaqa llapan organizacionkunan ruwanku kikinkumanta ruwasqankuta, kikin organismokunamanña dirigisqa kaspankupas, ejecutivo nacionalman, fiscalía nisqamanpas, mañakuyninkupas kaqllan, enmarcado acciones concretas nisqapi, warmikunaq contranpi violenciata chinkachinapaq otaq mana chaypi kasqankumanta reclamacionta de justicia nisqa víctimakunapaq. Chiqapqa, agendakuna mana kaqlla kayninmi, yuyaykunapa mana tupaqninpas harkanmi aswan hatun protesta huñunakuykunata hatarichiyta, chaykunam Estadota churanakunankupaq kallpata tarinku, chaynallataqmi runakunapa tikrakuyninta
mañakunku.
Bolivia suyupi feminista organizacionkunapa llika imayna ruwasqa kasqanmanta hamutanapaqqa, hatun representantenkunatam riqsichinanchik. Kay casopiqa, aswan allin churasqa organizacionmi ONG Coordinadora de Mujeres nisqa, chaymi Ayllón nisqanman hinaqa, pusaq chunka watakunamantapacha, política pública nacional nisqa ruwaypi, warmikunaq espacio socioeconómico nisqakunapi, político nisqakunapipas churasqa kanankupaq. Kay tantanakuyka warmikunapak hayñikunapika shuk llika protestatami rurashka, chunka tawayuq shuktak tantanakuykunawanmi 2010 watamanta pacha
alianzakunata churashka, shinallatak, shinallatak, mana mana rikuy atina posicióntami charin,
prestigiopi (125, 2800 tantanakuykunamanta universomanta ). Kayqa niyta munan, qari warmi mañakuykunata qhawarispaqa, Coordinadorqa huk huñukunaq reqsisqanmi, huk entidad hina, protesta nisqapi, movilización ciudadana nisqapipas ancha allinta ruwaq.
Kunanqa, Coordinadorqa manam huklla entidadchu conf kasqanmanta pacha
iskay chunka huk ONG nisqakunaq kamarisqan, Bolivia suyupi imaymana llaqtakunapi
tarikuq. Ichapas kay estructuraqa yanapan runakunapa hinaspa recursokuna movilizacionta
chay imaymana rikuchiykunapi, chaykunaqa ruwakun aswantaqa internacional yuyarina punchawkunapim, 8M – Warmikunapa punchawnin – hinaspa 25N – Warmikunapa contranpi maqanakuy chinkachinapaq punchaw internacional nisqapi.
Protesta, acción callejera nisqakuna feminista ruwaypi huknin pilar fundamental kaptinpas,
chiqapmi, manam chayllachu kay organizaciones sociales nisqakunata tinkuchinapaq.
Ejemplopaq, huk espaciokunaqa feminista huñunakuykunam utaq warmikunawan tupaq
asuntokuna, Coordinador sapallanmi 2011 watapi pachak masnin organizacionkunata huñurqa despatriarcalización nisqamanta rimanakuypa muyuriqninpi. Importantemi kay ONG
nisqa Estado Boliviawan chiqan rimanakuyniyuq kasqanmanta, chaypim kachkan movimientos sociales nisqakuna, chaykunam gobiernopa parten, chaykuna ukupim kachkan Confederación Nacional de Mujeres Campesinas Indígenas Originarias de Bolivia Bartolina Sisa (CNMCIOB-BS). Kay t’inkinakuykunaqa ancha allinmi, kamachikuykunata, políticas públicas nisqakuna ruwaypipas, allintapuni yanapanankupaq, yuyaykunata, ukhupi t’ikraykunata ima churanankupaq, mast’arinankupaq ima, qari warmi kayninkumanta
qhawarispa imaymana sindicatokunaman, instituciones públicas y privadas nisqakunaman, medios de comunicación nisqakunaman, huk grupos de la sociedad civil nisqamanpas .
Ichaqa, imaynan centralización nisqa ruwaykunata, huñukunapura t’inkinakuykunatapas yanapanman, chay hinallataqmi representan riesgota monopolizar agenda, discurso hinallataq legitimación de demandas nisqakunata, tendenciayoqmi churananpaq huk status quo nisqa, chaymi excluye divergente posiciónkunata hinallataq opinionkunata.
Ichaqa, ¿ima importanten chay enlace? Mario Diani sociólogo runaqa movimiento social nisqatam riqsichirqa, huk llika organizacionkuna huklla metaman dedicasqa hinaspa yanapanakuywan tinkisqa. Kayqa niyta munan, sapa kutilla rimanakuymi, recursokunata t’ikranakuspa, huñupa identidadninta kallpachaspa, ichaqa mana sapa miembropa ruwayninkunata privado nitaq particular nisqakunata afectaspa. Movimiento social kallpanmi, achka organizacionkunata huk tema comunpa muyuriqninpi huñuptinpas, representacionpi imaymana kayninta qawachispanmi riqsichikun, chaynallataqmi mana control centralizado nisqawan huk utaq pisi huñukunapi kamachikun. Movimiento social nisqa, Estado, sociedad ima, pisi pisimanta tikrakuykunata churanankupaq, sasachan, ichaqa datos nisqamanta
rikusqanchikmanjina, Bolivia suyupipas, karu ideal nisqa, tantakuywan, Estadoman asuykuy
ñankuna tupachiywan ima, chaywanlla atikun warmikunaq sapan kayninku mana hark’asqa
ruwayta reqsikun, garantizan ima. Sapakama kikinkupaq maqanakuptinkuqa, sasan
yuyaymanay kuyuypa hukllanakuyninpi chaymi chaylla efectota ruwan warmikunapa imayna
kasqankuta llaqtapi.
Referencia foto: 25N ñiqin ayamarqa killapi 2016 watapi La Paz (Bolivia) llaqtapi. Qillqa:
Wara Vargas sutiyuq runa.
María Zeballos
Payqa Boliviamanta antropólogom, Bolivia suyupi organizaciones sociales nisqakunapura
protesta alianzakuna ruwakuyninmanta investigan, Universidad Mayor de San Andrés nisqapi
Programa de Posgrado de Ciencias de Desarrollo nisqapi Teoría Crítica nisqapi maestría
nisqa tesisninpaq.
Wara Vargas Lara
Payqa Bolivia mama llaqtayuq fotografo, fotoperiodistam. Payqa Latinoaméricapi,
Europapipas achka suyukunapim llamkayninta qawachin. Kunanqa National Geographicpa
yanapayninwanmi Bolivia suyupi tradicional parterakunapa llamkayninta qillqachkan.

Traducido por USHIGUA CISNEROS ISHYAUNA NINA