Jean-Sonel Basquin

2005, Haití llaktakunata Venezuela mama shuk presidente Hugo Chávez mamallaktapimi,
kaypi chaski qhawaykunapika chaskinchikmi Petrocaribe kamachikuyninmi purinakunata
churakuna kashnallami, huk kashkakuna, andwankuna, kimsakuna, kay llapan makiwa
kanchikpi ñawinchik. Petrocaribe, huk organización, 2005 wata qhulla intipacha killapi,
Puerto La Cruz llaqtapi (Venezuela) nispa chayamurkuna, chayta qhawaykunapi,
kimsakunapi, kashnallakunapi kikinkunawan qhawarinkuna punta yaykuchikta kacharinkuna.
2008, Haití llaktakunata BMPAD (Bureau de Monétisation des Programmes d’Aides au
Développement) tukushkakunata kamay pacharinkuna, huk kashkakunata kashnallami “Haití
mama qhawaykuna, hukkunapakta tukuykusichisqa ñanapak llakiyta churakuna kay allin
kashkakunata atillankurka.” BMPAD kikinpi, Venezuela mama petróleo tukuyku
chaskikunawan pachakuna rikurinkuna, chaymanta Haití mama llaqtakuna kawsaykunata
kamachisqa qhawanmi. Yachakunanmi kay llapaq maypi kay llaqtaman tukuykusichisqa
llakichinku, kikinkunata, kimsakunata, chaypi atiykuspa sutiypa chaski nispa yaykuchisqa
makiwa kay llaqta wiñaypaqta yanapashtata sutiykunata kawsaykunata rikuchinku. Kachun,
Venezuela, chaski killapi, wakchankunapi, kay tukuykunapak qhawayta, kay 2018 watakuna
wakkaqkunapi wankarinkunata. Haití llaktakunata hukta.
Petrocaribe kashka ima shuk suyaykuna watakunata yachakushkakunata, huk papakunata
Haití llaktakunata paktachinkapak yachaykunawanmanta, huk kimsakunapak
chaskichinkapak. Shina kashka kikinpi, Lurata, Senado nispa, shuk dos informe
llankachinkuna kashka ruranakuna mana yachaykuna ima paktachinkapak kashka, 2016pi.
Kay dos papelmi mana ima kamachina kay llaqta ruranakuna. Wata killa, 2018 watakuna,
partido político PHTK nispa, senadoreskuna chay informe Tribunal Superior de Cuentas and
Contencioso Administrativo (CSC/CA) llapanamanta ruranakuna, chaytapi Estado mama
kawsaykuna controlata sutinkunata churaykunata kashka, kimsa, tribunalka kay llakichina
administrativa llankachina.
André Michel, «llullu llaqta yachakuna» sutiypa llakichinkuna watakuna, presidente Jovenel
Moise paktachikuna, apukuna kay chaskina sutinchik. Taytachikukunata llakichikuna,
Petrocaribe nispa llakichina yachachinkapak huk representante shina mana suyachikuna
sutiykunata ruranakuna kashka. Imatak, suyaykunata paktachinkapak, Estado mama
kawsaykuna kawsaykuna pakta sutinkuna llankachina kashka.
Alli, sumakpacha, watakuna, chaymi, 14 ñiqin chakra killa 2018pi, Canadá llaktapi, Haiti
mama cineasta paktachik Gilbert Mirambeau, Twitter nishpa chaski, imashina wañuska nispa
phuyukunawan, pushakpiwa, kay phutuku, ñawinchik makita chaski, pushakpiwa, kay
kawsaykuna, imashina killka churashka kan, pushakpiwa, kay shukta kuti: «¿Kot Kòb Petwo
Karibe A???» Chay literalmente kawsaykunata rikushpa, Petrocaribe kawsaykuna kashna
kan?
Kaymi, chaski kawsaykuna chaskina sutinmi llankachina sutiykuna chaskichinku. Cineasta
kamachinkuna kay ñawinchik ima sumakkuna, rapero willakuna, Valckensy Dessin, aka
K-lib, chaskinchik. Pushakpiwa, chaski kuti sutinmi kikinpi, Facebook, Twitter, Instagram,
WhatsApp, chaypi kan.
Kay pushakpiwa, pushakkunapi ñukanchik, virtualpi chaskina sutinmi, pushakpiwa, realpi
chaskina sutinmi chaskichik. Sutinmi, kay cineasta tweet pushakkunapi wañuska nispa, 24
ñiqin chakra killa 2018pi, Tribunal Superior de Cuentas and Contencioso Administrativo
paktachinkuna, shukta chaskichinkapak, allí partisipachinkapak kamachinkunata,
yachachikunata, ñukanchik kawsaykunapak tukuyta shukta, cantantes haitianos nispa
haitianas, mana, mana, mana mana killkakuna paktachikuna. Mana, políticoskuna
chaskinchik, mana, watakunapak yachachikunata. Sentada pushakkunapi churankapak,
watakunapak, shukta chaskichik, mana, wakcha mana tukuyta, allí.
Kay protestakuna continuaron septiembrepi watakunapi: kashna puncha, shukta killapi
watakunapi, suyaykunapak, yachachikunapak, ñukanchikkunapak, llapan kawsaykuna
punchapi huk punchapi kamachispa kacharinkapak, kimsakunapak, kimsa kishpi killka
kichwapi, chaski, pushakpiwa, pushakkunapi. Kay sutinchik, shukta sutinchik: Petrocaribe
kawsaykuna kashna kan.
Kay paktachikuna, iskay pawkarikuna kashna. Punchaw killapi 17 ñiqin yaku raymi
punchawmi 2018, kunan munayta sutiyaynin nación haitianopi willkakamayuq Jean-Jacques
Dessalinesninpash kawsak chaymanta ñawinchay, huk paktachikuna qhawarispa kichkachin
corrupción pachakuna purini. Puerto Príncipe (Haití marka kapitalkunata), chaypi, provinsia
llaqtapi kayri, Les Cayes, Cap-Haïtien, Gonaïves, Jérémie, Jacmel. Munakuy pachapi
kawsachinkuna, chay llaqta llaktapi ukhupi markachinkuna willanakuyta qallariyachinkuna
qhawaymanta, Petrocaribe fundota yuyarinallapa willakuyta jujukunapa yuyachinkunata
yuyarichinkunapa wakashkamayuq protesta pachakuna purini.
Kay paktachikuna, iskay pawkarikuna kashna. Hatunpuquy killapi 18 ñiqin qhapaq raymi
punchawmi 2018, kunan munayta sutiyaynin país hukni takiyachinakuna Willka Vertières
qhawaypi. Haitípi qhawayninta charinakuna maymantapas llaqta kawsayta
atipaytachinkunata chaymanta qallariyachinkuna llaktakunata llukchayta chinkapacha. Chay
pachapi, PetroChallengers, chaymi llamaynin «PetroChallengers» kamarinkunawan redes
socialespi suyuyta saqerakunata, qhawarispa Petrocaribe fundopi yuyaykunapa rikurinkuna
pidiyachinkunata. Chaypi kawsanakuyta, Jovenel Moisen nación hukni markapachapi
pakarinkuna wakashkamayuq opositores políticos kawsayta sumanakuykunata.
Protestakunapi qhawarisqa hukni llaqtakunata willanakuyta churakunapa, chaymi
llaqtakunata pakarinkunata kawsachinkunapi yachakunata p’anpakunapa kashna. Chaymi
riqsichinkuna, Petrocaribe fundopi corrupción qallarikuna chaymanta redes socialespi
rikurinkuna: «Ñaupay pichkakunata yuyaykunata chikunalla».
Corrupción kawsaypi kay paktachikunata tantanakuylla, tantarikuk kawsaylla, tantasqa alli
yachakkunata allillaypi, CSC/CA Tribunal Superior de Cuentas Administrativas (CSC/CA)
markapi llaqtapi suyayninpi kasqa ñawin «Nou Pap Dòmi» (Ninguno duerme, castellanopi)
qallariyta chaskin. Kay llakta sutiyuq »Nou Pap Dòmi» maymantapas yuyaykuna pachakuna,
Petrocaribe fundopi wawqiyta jujukunata willanakuyta yanapakuylla.
Qhawayninta, CSC/CA Tribunal Superior de Cuentas y Lo Contencioso Administrativo
(CSC/CA) kayllachiyllayta sutiyta tantarikuyta, usukuyta, llayllakuyta, uchuyta y
frustraciónta sutichiyllayta, 2019 qhapaq killapi 31 nuna pachakunapi, Petrocaribe fundopi
yanapakuy kawsaypi gestionta sutiyachisqa suyupi Senado de la República markapi. CSC/CA
qhawayninta kay, hinallata, 409 proyectota rikuchisqa tantasqa alli yachakkunata, chaypi
chaymi 8 watapi, 2008 killapi septiembrepa 2016 killapi septiembrep hukni warmikuna.
PetroCaribe warmikuna 2008 kama 2016 watapi kay recursospi usuchina ascenden a 4 mil
257 millones 598 mil 589 dólares estadounidenses huk sutin. Kaykama, paíspi runakuna
kawsayninmi, Comphener S.A. llamay kamachikunawan, empresario Jovenel Moisepa
maytawaywan, kay informepi chayta 13 millones 780 mil dólares estadounidenses manda
rikuyta sutiyachisqa.
———————–
Jean-Sonel Basquin
Warmikuna llaqtakuna kawsaynin puririyachisqachu 2020 watacunapi, Programa Regional
willaykunawan rikuchisqa sutiyachisqa yachachikunata, wakachikunata Américas markapi
(Quito, Ecuador). Nacion haitianopi llaqtakunata kawsaykunawan yanapayta
chaskinchisqachu watakuna tukuylla warmikuna chaypi qillqakunawan.

Traducido por USHIGUA CISNEROS ISHYAUNA NINA