Elenita Malta Pereira

1975 watapi febrero killapin huk sumaq paqarin, Porto Alegre llaqtapi, chay tiempo 21
watanpi estudiaq Carlos Dayrell purirqan Universidad Federal de Rio Grande do Sul
(UFRGS) nisqapi Ingeniería Eléctrica nisqa programapi matriculakunanpaq. Payqa
repararqanmi llaqtapi llank’aqkuna sach’akunata kuchusqankuta, viaducto ruwakunanpaq
hark’akusqankurayku. Chaylla ruwasqankuqa karqa llamkaqkunapa mana qawasqankuta
aprovechaspanku protestanankupaq. Chaymantam Dayrellqa wicharirqa qatiqnin tipuana
sachaman (Tipuana Tipu) chaymi kuchusqa kanan karqa motosierrakunapa llamkayninta
sayachinanpaq. Chay estudianteqa sucursalkuna ukhupi altoman tiyaykuspan chaypi
qhepakurqan. Chaykamataq huk taqa runakuna sach’a muyuriqpi huñunakuyta qallarirqanku,
yanapaspa, hukllachasqa kaspa. Iskay yachakuqkuna astawan Tipuanaman seqarqanku:
Marcos Saraçol, 19 watayuq, Matemáticas yachakuq; hinaspa, Teresa Jardim, 27 watayoq,
payqa Ciencia de la Biblioteca nisqatan estudiarqan.

Dayrell qa Asociación Gaucha para la Protección del Medio Ambiente (AGAPAN) nisqap
miembronmi karqan, chaymi 1971 watapi kamasqa karqan, chaymi suyupi pachamamamanta
aswan llamkaq tantanakuy, chay pacha chay entidadpa umalliqnin José Lutzenbergerpa
kamachikuyninkunata qatipan. Huknin Asociacionpa huñunakuyninpi, llaqta runakuna
tapuptinku, llaqtapi sachakunata kuchusqankumanta ima ruwanamanta, Lutzenberger nirqa
“ñam ruwarqaykuña, ichaqa manam uyariwarqakuchu”, nispa. ¡Qankuna sach’akunaman
wichariychis!

Chaymi kimsa yachakuqkuna chay punchaw 1975 watapi turnopi karqaku, ichaqa manam
Tipuana sachamanta uraykamurqakuchu. Yaqa iskay tardeta chay sitiopiqa yaqa pichqa
pachak runakunañam kachkasqaku. Chay yachakuqkunaman mikhunata, unuta ima
apamurqanku, chay sacha patapitaq qhipakurqanku, chay sach’a mana kuchusqa kananmanta
garantiayuq kanankukama.

Chay mana maqanakuywan ruwayqa prensakunaq yuyaynintan hapirqan. Chay llaqtapi
radiokunan llaqtata movilizarqanku, chaypin willarqanku chay admirakuypaq protesta
ruwasqankumanta, hukmanta hukmanta. Porto Alegre llaqtapi periodicokunapipas

willakuymi karqan, ichaqa São Paulo suyupipas, Veja revistapas The New York Times nisqa
periodicopas chay episodiomantan willarqanku, chaymi reqsirqanku Rio Grande do Sul.
Brigada Militar, Capitánpa kamachisqan Joaquim Luís dos Santos Monjesqa hawkalla
ruwakuchkaq rikuchiyllatam qawarqaku.

Yaqa 3:30 p.m., UFRGS Facultad de Ingeniería nisqamanta umalliq Adamastor Uriartti,
yachakuqkunata mink’arqan rimanankupaq uraykamunankupaq. Teresaqa invitarqanmi
wichayman hamunanpaq hinaspan payqa chaskirqan, uyariqkunaq t’aqllakusqanku chawpipi.
Yachachiqqa huk propuestayuqmi karqan chay chaqwayta allichananpaq. Teresawan
Saraçolwanqa sachapi qipakuqku, Dayrellñataqmi uraykamuq autoridadkunawan
rimanakunanpaq. Dayrellqa AGAPAN miembronkunawan uraykamunanpaqmi rimanakurqa,
Secretario Municipal de Obraswan rimananpaq. Marcoswan Teresawanmi chay sitiopi
harkakurqaku 5:00 p.m.kama, chaymantam chayaramurqa sacha mana kuchusqa kananmanta.
Iskayninkum Tipuanamanta lluqsirqaku, ichaqa chaylla wichqasqa kaspankum camionetapi
Departamento de Orden Político y Social (DOPS) nisqaman apasqa karqaku, 1924 watapi
kamasqa hinaspa Getúlio Vargaspa (1937-1945) “Mosoq Estado” kasqanpi hinaspa dictadura
cívica nisqapipas ancha llamkaq. -Brasil awqaq pusaq (1964-85). DOPS nisqa ruwayninqa
karqan orden social nisqa qhawariy, disciplinay ima, suyupi militarkunaq qhawariyninmanta.
Brigada kamachiqta tikrarqaku, musuq policiataqmi tantearurqa hawkalla protestata
maqanakuywan tukunanpaq. Chay protestawan kuska puriq ch’aqwaykuna,
pachamamamanta yachaqkunaman, willakuqkunapas karqanmi, chaykunan kuska purirqanku.

DOPS llankay wasipi, Marcos shinallatak Teresata tapushka, fotokunata hurqushka,
riksishka, shinallatak churashkami. Manam cuerponkupi ataquekuna karqachu, ichaqa achka
manchachiykunam karqa. Yachakukkunata yanapankapak, AGAPAN tantanakuymanta
runakuna, willakkuna, chay protestamanta llakichik runakunapash DOPS rirkakuna,
kacharichun tankashpa. Chunka hukniyuq tutallapim chay lluqsirqa yachakuqkuna,
willakuqkuna kacharisqankuwan.

Chay pasakusqanmanta pisi p’unchaykuna qhepamanmi Dayrell sutiyoq runata tapurqanku
chay llaqtapi prensakuna, paykunan anchata munarqanku yachayta imarayku chay sachaman
wichasqanmanta. Paymi nirqa chay paqarin sacha kuchuna sitiota pasachkaptin, chimpa
esquinapi, huk uchuyllaña qawaqkuna huk wasi tuñichisqankuta qawasqankuta. Folha da
Manhã (Porto Alegre) periodicoman willakusqanpim nirqa “wasi urmaykuspan lliw runakuna

qawapayachkasqaku, ichaqa manam pipas dedontapas sachapa muyuriqninpi kuyuchirqachu.
Chaywanmi admirakurqani. Chaymi tantearurqani qatiqnin kuchusqaman wicharinaypaq.
Ichaqa chaypi llamkaqkuna urmachiwanankuta. Kuska horataraqmi amenazawarqaku,
chaymantañataqmi saqirurqaku, saykusqa kanaypaq hinaspa sapallay uraykamunaypaq
piensaspanku”, nispa.

Nitaqmi oficialkunapas nitaq autoridadkunapas suyarqakuchu Dayrell, chaymanta
Marcoswan Teresawan, chayna achka horata Tipuanapa hawanpi kanankuta, chay sachata
mana kuchunankupaq necesitasqankukama chaypi qipakuyta munaspanku. Yachakukkuna
mana yacharkakunachun, ichaqa acto político nisqatan ruwasharqanku, chaymi hatun
repercusiones nisqayoq kanman chay contexto de dictadura civil-militar nisqapi. Chay
suyuqa kawsasharqanraqmi Ley Institucional No 5 (13 diciembre 1968) nisqawan, chaypin
harkakurqan ima clase demostración pública nisqatapas. Willakusqay episodio piqa “espio”
nisqakunan chay cheqaspi purirqanku, askha fotokunatataqmi horqorqanku, yaqapaschá
wayna sipaskunata mat’ipayanankupaq entregakunankupaq. Ñakarichiy, chinkay hina
ruwaykuna askha kasqan tiempopin estudiantekunaqa mana manchakuspa harkakurqanku,
manchakurqankuraqmi vengakunankupaqpas.

Kay mana maqanakuyniyuq protestaqa atiparqa, manaña sach’akunata kuchuspa chay
viaducto ruwanankupaq. Kunanqa, sichus huk ladumanta, pachamama kuyuypa ruwayninwan
yapakurqan conciencia ecológica nisqapi, sach’akunapas aswan chaninchasqa kanku, huk
ladumantataq, mana allin yuyaykusqa llaqtakuna kuchuy, mayu patapi sachakuna kuchuy,
sacha nina rawray, pantasqa ocupación de urqu patakuna. Yachakukkunapak rurashka, chay
pachapak yuyaywanka alli kallpasapa, sapa kutin yuyarinami kan, llakta pachata
despreciashkamanta, shinallatak mana chinkachishpa wasichay ushaymanta yuyayta
aysarishkamanta — chikan chikan kashpaka, sachakunaka mana harkarkachu chay
construcción.de la viaducto, chay proyectoqa paykunapaq hina kanan.

La Tipuana kikin kitipi harkakun, kunankama.

Elenita Malta Pereira

Payqa Rio Grande do Sul Federal Universidadpi Historiamanta doctoradoyuqmi,
Rondonópolis Federal Universidadpi Historiamanta yachachiqmi, Mato Grosso.

Chaymantapas, payqa biografía nisqapi, historia ambiental nisqapipas investigadormi. Payqa
YouTube nisqapi Lutz Global nisqa canal nisqatam waqaychan, chaymi pachamamapa
historianmanta yachaykunata mastarinanpaq churasqa kachkan.