Sapa kutim uyarikun ancha riqsisqa argot, mayu waqaptinqa rumikunatam apamun.
Ayllunchikpipas kawsayta, kusikuyta, suyakuytapas apamurqa. Ichaqa mayuqa manañam  waqanchu. Manañan rumikunata apamunchu, nitaq challwakunatapas, nitaq takinchu, nitaq asikunchu, nitaq waqanchu. Yaqachus hina kay kawsaq yaku mayu yawar mayuman tukuchisqa kasqan pachaqa mana tukukunchu, chay pachaman rikchakuq chaqway, maqanakuy, chaytan saqeyta munanchis, ichaqa sapa punchaymi tikrakun. Kaymi huk yana ayllumanta willakuy, chaymi kay chunka watakunapi Colombia historianpi pachamamamanta huknin hatun maqanakuyta harkakurqa: Anchicayá mayu ecocidio.
Anchicayá nisqaqa huk suyum, Buenaventura distritupi (Colombia) chakrakunapi tarikuq, Latinoaméricapi aswan chaniyuq puertokunamanta huknin. Isqun yana ayllu llaqtakunap ayllu tantanakuyninkunamantam rurasqa, chaypiqa yaqa suqta waranqa runakunam kuska kawsanku. Paykunapaqqa, ñawpaq taytankumanta herencianku waqaychay, práctica cultural nisqa, pachamamawan ima, kawsanapaq hina, ima, ancha allinmi.
XX pachakwata tukukuyninpi, XXI pachakwata qallariyninpipas, achka armasqa actor
chayamurqaku Pacífico Colombia hukniray lawninkunaman, ichaqa Anchicayá llaqtapiqa manaraqmi chayamurqakuraqchu, ichaqa chaytaqa suyarqakum Buenaventura llaqtapi llallinakuykuna kasqanrayku. Rumikunallam karqa, ancha kallpasapam, chaymi achka runakunata huklawman qarquchirqaku. Ichaqa, huk paqarin 23 julio killapi 2001 watapi, kay Buenaventura chakrapi, mana pipas yuyaykurqanchu Anchicayá mayuta “wañuchinqaku”nispa.
Empresa de Energía del Pacífico (EPSA, Unión Fenosa), kunan Celsia sutiwan riqsisqa, Bajo Anchicayá hidroeléctrica nisqa planta de descarga punkukunata kicharirqa. Chay
yakukunamanqa kimsa chunka punchawmi 500.000 metros cúbicos huñusqa, ismusqa
lluch’ukuna wischusqa kasqanmanta. Chaywanmi mayu sayariyninta ruwarqa,
chaynallataqmi ecosistema nisqapi, ayllukunapipas hatun efectos nisqakunata ruwarqa,
paykunapaqqa mayuqa kawsaymi, chaymi aswan hatun qullqi, mikhuy, apaykachana ima.
Anchicagüeños nisqakunan ruwarqanku huk proceso de lucha jurídica nisqa, chaymi
kallpachasqa karqan abogacía nisqawan, movilización nisqawan hinallataq métodos de
persuasión nisqawan protesta nisqawan ima, kaytan reqsikun combinación de acciones
convencionales nisqawan ejercicio de resistencia civil nisqawan. Chay mitu mayuman
hichakusqan qhepamanmi llaqta runakuna chayta huchacharqanku, chaymi Ministerio del Ambiente nisqa 2001 watapi setiembre killapi EPSA nisqa empresa contra investigacionta kicharirqan. Chaywanmi qallarirqa karu ñanta, Buenaventura llaqtapi kay ayllu llaqtakunapa derechonkuna amachasqa kananpaq maskanapaq.
Wakin relevante sucesokunamanta cronología nisqawanmi aswan pisillapi entiendesunman kay casomanta importante ruwaykunata, chaymi kay qelqa qelqasqa kashaqtinpas, llaqtakunaq favorninpi qhepa kaq kamachikuyña kashaqtinpas, mana tukukuq hina.
Unay pachamantam empresa EPSA nisqa mana riqsikurqachu chay daño ruwasqamanta responsabilidadninta, chaynallataqmi justificarqa ruwayninta, chay descarga nisqa ruwaykunaman kutichisqanmanta, ahinataq represa mantenimiento nisqaman, chaymantam qawachirqaku mana sedimentación nisqa kasqanmanta chay kitipi tiyakkunapak sacha kuchuy ruraykunata rurashkamanta. Chay empresa, chaykamaqa chay daños nisqamanta responsable nisqa, yaparqataqmi llaqtapa llapa ruwasqanku mana allin kasqanmanta.
Shinami, quejakuna, pronunciamientokuna, revocaciones, anulaciones y apelaciones
chawpipi, yaqa chunka wata pasashka. 2009 watapi, primera, segunda instancia nisqapi
kamachikuykuna karqan, chaykunan llaqtakunaq allinninpaq kamachirqan. 2013 watapi,
Naciones Unidas nisqa, Colombia suyuman mañakurqa, kay casomanta willananpaq, Consejo de Derechos Humanos de las Naciones Unidas nisqaman, 2018 watapi, Comisión Interamericana de Derechos Humanos nisqa, Comunidad Afrodescendiente nisqa sutiwan, chay casota kicharirqa Anchicayá mayumanta —actores internacionales nisqakunaq yanapaynin, mana maqanakuymanta yachaqkunaq nisqankuman hina, yanaparqan kay proceso de resistencia civil nisqapa causanta kallpachananpaq.
2021 watapi, huk kamachiymi riqsikurqa indemnización nisqa chay afectasqa llaqtakunapaq, chaymantam sentenciata hurqurqa chay empresaman, chay planta hidroeléctrica nisqapa dueñon, Valle del Cauca (CVC) nisqapa autoridad ambiental nisqaman, Estado Colombia nisqamanpas. Chay rimayqa achka reaccionkunatam paqarichirqa. Chay acusasqa empresaqa chay decidisqankutan reqsikurqan, hinaspan nirqan chay decidisqankuta kasukusaq nispa.
2022 wata tukuripika, chay wata 22 puncha marzo killamantapacha indemnización
pagashkamantami nirka. Ichaqa wakin llaqta umalliqkunan yuyaykunku chay
kamachikuypas, imayna indemnización nisqawan puririypas contraproducente kasqanmanta, chaymi llaqtakunata peligroman churarqan recursos económicos nisqaman haykunankupaq reparación hina.
Sichus empresa EPSA nisqa mañakun entidad encargadota kamachinanpaq hinaspa
garantizananpaq chay recursos nisqakuna chay población identificada nisqaman
chayachinanpaq, chaymi qawachin mana chayna efectos kasqanmanta utaq al menos mana chay magnitud nisqaman hinachu chay comunidadkuna discutisqankuman hina. EPSA nisqataqmi seguran “manan cheqaqchu mayu wañusqa kasqanpas nitaq represa mana allinpi kasqanpas”. Anchicayá mayuqa manañam kaqllañachu, ichaqa achka efectosniyuq kaptinpas,
qachachasqa kaptinpas, rastrokunaraqmi kachkan, kay mayuqa mana wañuyta munanchu,
llaqtankunapas maqanakunku amachanankupaq.
Wakin aswan riqsisqa estrategiakunam activistakuna llamkachisqankuqa, convencechiywan intervencionwan ruwaykunata hukllawarqaku, protestakuna, bloqueokuna, pronunciamientokuna hina. Anchicayá ayllullaktakunaka rimaykunawan, tukuykunapak willaykunawan, actos simbólicos, medios de comunicación y redes sociales, marchas y caravanas nishkakunawanmi rimarichina ruraykunata wiñachirkakuna. Buenaventura llaqtapi bloqueokuna, estrategias de intervención hina, economía nacional nisqapi impaktakurqa, kayqa suyupaq ancha allin puerto kasqanrayku. Wak mana maqanakuywan convencechiy ruwaykunan karqan Anchicayá mayu dignidadpaq forokuna, chaypin kasharqanku aliado internacionalkunaq participacionninku, paykunan yanapakurqanku difusión nisqapi, agenda
nisqapi churanankupaq, hinallataq chay casoq importante kayninta qhawarichinankupaq.
Aliados estratégicos nisqakunapas impacto nisqatam paqarichirqaku comunicacionkunawan, videokunawan, testimoniokunawan, quejakunawan ima. Ejemplopaq, Humanconet nisqa, huk estrategia de petición nisqatan ruwarqan, chaymi Corte Constitucional de Colombia nisqaman, Comisión Interamericana de Derechos Humanos nisqamanpas apachisqa, Anchicayá llaqtapi tiyaq llaqtakunata yanapanapaq mecanismo hina.
Huk ancha importante mana maqanakuy ruwaymi karqan movilizacion 1, 2 diciembre killapi 2022 watapi Bogotá llaqtaman, Colombiaq capitalninman. Allpawan puriyqa yaqa chunka hukniyuq horatam pasarqa, kayqa necesario karqa entidades nisqakunaman chayanapaq, chay casomanta capacidad de toma de decisiones nisqayuq. Shinami Ministerio del Medio Ambiente, Congreso de la República, Oficina del Defensor del Pueblo de Colombia, Corte Constitucional ñawpaqinpi, kunkakuna hatarichisqa, derechokuna mañasqa. Kay movilizacionqa estrategia planificada, organizada y articulada nisqawanmi riqsichikurqa.
Chayqa cargasqa karqan sinchi componente cultural y ancestral nisqawan, takikunawan, actos simbólicos nisqawan, discursos públicos nisqawan ima. Kay yuyaypi wiñarishka rurayka, Anchicayá mayu, paypak ayllullaktakunapak dignidad nishkamanta, marzo shutita shutichirka.
Umalliqkuna takikunata ruraspa tukuy kitikunapi, tukuy pachakunapipas takirqanku, “lamar quchamantam Bogotá llaqtaman hamuni Anchicayá mayupa hayñinkunata mañakunaypaq”.
Chay estrategia nisqapiqa ancha allinmi karqan acto simbólico nisqakuna: huk vigilia nisqa ruwakurqan wañuqman yupaychay hina, wañuqpa yuyariyninpaqpas. Kay tantanakuypika upallalla kay, tushuy, takikuna tiyarka, kikin ayllullaktakunapak kawsay ritmo nishkaman.
Kay actos de resistencia civil creativa y cultural nisqawanmi mañakusqa karqan Anchicayá mayu reqsisqa kananpaq, kamachiyman hina sujeto de ley nisqa kananpaq. Chayqa kay llaqtapa munayninmi chiqap kaqta garantizananpaq, dañokunamanta reparacionta hinaspa garantizananpaq mana yapamanta kay millay ruwaykuna kananpaq.
Tukuchinkapak, octubre killapi 2021 watapi, Anchicayá ayllullaktami Colombia
mamallaktapi Premio Nacional de Derechos Humanos nishkawan riksichirka, allpata,
pachamamapak, ayllukunata amachashpa sinchita llankashkamanta. Mana iskayrayaspa hatun aypaymi. Ichaqa Colombia suyuqa aswan hatun riesgoyoq suyukuna ukhupin ñawpaq kaqpi kashan, pachamama, territoriokuna defiendeypi. Maypichus balanza de poder nisqa hatun capitalpa favorninpi k’iskikun, chaypin territorio defiendeyqa kawsayta, libre kaytapas defiendeyta munan, ichaqa derechokunaq sarunchakuyninpa qallariyninmi.
Organización ACLED (inglés simipi siglasninpaq) 2023 watakama riqsichirqa tukuyninpi
chunka critica áreas nisqakunata maypichus chay ch’aqway allin (desescalación) utaq mana allin wiñay nisqapi wiñanqa. Colombiaqa chunka ancha chaniyuq suyukunamanta hukninmi, Ucrania, Cáucaso Sur hinaspa Asia Central, Sahel, Nigeria, República Democrática del Congo, Yemen, kurdo suyukuna, Birmania hinaspa Haití suyukunawan kuska. 2023 watapi Informe Global de Riesgos nisqanman hinaqa, hamuq chunka watakunapin aswan hatun riesgokuna kanqa pachamanta, pachamamamanta ima, chaykunan riesgokuna kanku, chaypaqmi kay pachaqa aswan pisi preparasqa kashan.
Kay hawapi nisqawanmi kallpachakuni sut’i willakuyta saqenaypaq: imaynan
awqanakuypipas, ecosistema dañowan llapanchis chinkachinchis. Manam atipaqkuna kanchu.
Kapitalqa manam kawsaypa hawanpichu kanan. Kayqa usqhaylla waqyakuymi, chay Total Paz, chay banderan mosoq gobierno maskhaq rimanakuyta llapa armasqa huñukunawan hawa kamachiywan, hinallataq ñan huk Colombiaman chaymi “poder mundial de vida”, huk ñan hina plan nacionalpaq tawa wata kamachiypi, privilegian territorio qhawayta, hinallataqmi pakin ciclos de violencia directa, estructural y simbólica nisqakunata, chaykunatan askha llaqtakuna Colombia suyupi rikurqanku. Pagrachu Buenaventura, Anchicayá resistencia manta yachachisqaykimanta.

Linda Y. Posso Gómez
Payqa sociólogo, Buenaventura (Colombia) llaqtamantam. Maestría en Relaciones
Internacionales, mención en seguridad y derechos humanos (Flacso Ecuador).

Traducido por  USHIGUA CISNEROS ISHYAUNA NINA